De strijd tussen het vergeten, en het herinneren

Auteur Harry Mulisch

Titel: De aanslag
Uitgegeven 1982

Genre oorlogsroman, psychologische roman

Onderwerpen Schuldgevoel, Nasleep en verwerking Tweede Wereldoorlog,Verzet in de Tweede Wereldoorlog

Verfilmd als De aanslag (1986)

De verhaallijn in de roman De aanslag begint in januari 1945 en eindigt in november 1981. De roman zelf is een jaar later uitgegeven. Zoals deze tijden al laten zien speelt het boek zich voornamelijk af in de tijd na de tweede wereldoorlog. De hoofdpersoon van het boek is de twaalfjarige Anton Steenwijk, hij woont samen met zijn broer en zijn ouders in een kleine gezinswoning in Haarlem. NSB'er Fake Ploeg wordt voor het huis van hun buren doodgeschoten. De buren leggen het lijk voor hun deur neer, hierdoor lijkt het alsof de familie van Anthon de NSB' er hebben doodgeschoten. Wanneer Antons broer, Peter, het lijk net wilde verplaatsen, komen de Duitsers. Ook zij denken dat Peter Fake Ploeg heeft doodgeschoten. Als reactie hierop wordt hun huis in brand gestoken. Anton, Peter en hun ouders worden meegenomen door de Duitsers. Anton wordt van zijn ouders en broer Peter gescheiden en wordt zonder dat hij weet wat er gebeurd is met hen naar een andere plek vervoerd. Zijn ouders en broer ziet hij nooit meer terug. Hierna komt hij bij zijn oom terecht. Hier groeit hij op zonder zijn oom nog veel vragen te stellen over dit incident. Toch komt hij ongewild beetje bij beetje meer te weten over wat er precies met zijn ouders en Peter is gebeurd nadat ze van elkaar werden gescheiden.  
Het boek is opgedeeld in vijf episode aan de hand van vijf verschillende jaartallen, waarin belangrijke gebeurtenissen uit het leven van Anton worden beschreven. De eerste episode is januari 1945, de aanslag. De tweede is 1952, de Korea-oorlog. De derde is 1956, Hongarije; 1966. De vierde is Provo en Vietnam. En de laatste is 1981, de demonstraties tegen de plaatsing van NAVO-kernraketten. In elke episode komt Anton meer te weten over de misdaad. Hij komt in contact met de harde feiten over wat er met zijn ouders en broer is gebeurd. In het begin trekt hij zich niet te veel aan van deze aangrijpende gebeurtenis, maar stiekem interesseert het hem meer dan hij zelf voordoet. Anton wil de aanslag uit zijn jeugd vergeten, maar deze gebeurtenis zijn hele leven invloed hebben. 

Schrijver van De aanslag, Harry Mulisch en de hoofdpersoon Anton Steenwijk hebben veel dingen gemeen. Als eerste hebben ze beide de oorlog meegemaakt in Haarlem, en later zijn ze beide naar Amsterdam vertrokken. Bovendien zijn Anton en Harry twee keer getrouwd geweest en hebben ze allebei uit beide huwelijken kinderen. Ten derde hebben ze beide (één van) hun ouders moeten missen tijdens hun jeugd. Dit heeft wel een verschillende reden, maar het gemis in hun leven is voor allebei hetzelfde. Met Harry Mulisch zijn vader loopt het echter beter af dan met Anton zijn vader. Anton heeft zijn ouders (en broer) moeten missen tijdens zijn jeugd, omdat ze door de Duitsers gescheiden werden van elkaar. Uiteindelijk blijkt dat zijn ouders zijn doodgeschoten. Harry Mulisch heeft zijn vader moeten missen, omdat zijn vader opgesloten zat. 

Harry Mulisch hoort net als Gerard Rêve en W.F. Hermans bij de Grote Drie. Dit is de heersende prozastroming na de tweede wereldoorlog. Ze horen bij de naoorlogse generatie. Dit zie je ook terug in het boek De aanslag. Kenmerkend voor de naoorlogse generatie zijn de terugblikken op het verleden, maar ook de strijd om verder te gaan in het leven. Net zoals de hoofdpersoon Anton. Eigenlijk wil hij de aanslag uit zijn jeugd vergeten, maar dit lukt niet. Hij blikt terug op wat er precies gebeurd is en komt nieuwe feiten te weten. Tegelijkertijd probeert hij verder te gaan met zijn leven en probeert hij niet in het verleden te blijven hangen. 

Ook een kenmerk van de schrijfstijl van de naoorlogse generatie zie je terug in dit boek, namelijk de tijdsprongen. Zoals hierboven te lezen is, is het boek ingedeeld in vijf periodes met daartussen grote tijdsprongen. Dit is ook nodig, omdat er 36 jaar wordt beschreven in 236 pagina's tekst. 

Het boek heeft als thema's oorlog & verzet en schuld & verantwoordelijkheid. Hoewel Harry Mulisch optimistisch is, is het boek geschreven vanuit het besef dat de mens vrijwel machteloos is om iets essentieels aan de wereld te veranderen. Dit wereldbeeld past bij het heersende existentialisme van die tijd. Het existentialisme houdt in dat het bestaan is zinloos en de mens is gedoemd om vrij te zijn. Deze vrijheid neemt verantwoordelijkheden met zich mee. Die verantwoordelijkheid vereist dat de mens zich betrokken voelt bij wat er in de wereld mis is en dat hij zich engageert met de andere slachtoffers. 

Deze verantwoordelijkheid is een belangrijk thema in het boek.  

Twee links naar gezaghebbende recensies over De aanslag van Harry Mulisch: link 1 en link 2